Kolejne dwie lekcje z cyklu o Mitologii Jana Parandowskiego. Tym razem uczniowie snują refleksję nad bogactwem znaczeń i symboliki mitów oraz nawiązań do nich w sztuce.
Temat: Bogactwo kulturowe mitów
Tradycja –nić Ariadny w labiryncie wieków
Mira Kuś
Główne zagadnienia lekcji:
Zadaniem lekcji jest zapoznanie uczniów z bogactwem znaczeniowym i kulturowym mitów, określenie ich roli w życiu współczesnego człowieka.
Cele lekcji:
Uczeń:
- charakteryzuje omawianych na lekcji mitycznych bohaterów;
- określa sensy egzystencjalne oraz symboliczne omawianych mitów;
- dostrzega i określa bogactwo kulturowe mitów.
Uwagi dotyczące realizacji lekcji:
Zajęcia są realizowane na dwóch jednostkach lekcyjnych. Uczniowie pracują w grupach, przygotowują graficzną prezentację egzystencjalnych oraz symbolicznych sensów omawianych mitów, dyskutują. Na lekcji zostają wykorzystane elementy heurezy.
Środki dydaktyczne:
- Krzysztof Mrowcewicz, Przeszłość i dziś, cz. 1, s. 29–35
- Jan Parandowski, Mitologia
- Władysław Kopaliński, Słownik symboli
- Władysław Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury
- Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński
- Stanisław Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego
- gry edukacyjne: Zgadnij, kto to oraz Mitologizmy https://www.educaplay.com/learning-resources/4760768-mitologizmy_memory.html
- arkusze papieru, flamastry
- karty pracy
- fragment scenariusza lekcji ze strony http://www.muzykotekaszkolna.pl/nauka/scenariusze-lekcji/mitologia-w-muzyce/
- prezentacja pobrana z w/w strony
- fragment opery Orfeusz i Eurydyka Glucka https://www.youtube.com/watch?v=NZl_jErhlhY
- nagranie piosenki Narcyz się nazywam https://www.youtube.com/watch?v=mpySwM3hLjs
- artykuł ze strony https://naekranie.pl/artykuly/mitologia-w-popkulturze
Pojęcia i terminy:
mit, symbolika, sens egzystencjalny, sens symboliczny, kulturowe znaczenie mitów, narcystyczny człowiek, narcystyczny poeta, prometeizm, orfizm, labirynt, ziarno, syzyfowe prace
Przebieg lekcji:
Gra edukacyjna – powtórka najbardziej znanych postaci mitologicznych. Uczniowie zostają podzieleni na 2 drużyny.
W pierwszej rundzie uczeń z pierwszej drużyny losuje kartkę z imieniem boga i charakteryzuje go tak, by jego drużyna odgadła, o kim mowa. Nie może używać wypisanych na kartce określeń i wyrazów do nich pokrewnych. Pilnuje go w tym uczeń z drużyny przeciwnej, który w przypadku złamania zasady ogłasza dyskwalifikację zawodnika. Każdy uczestnik gry ma minutę na to, by jego drużyna rozpoznała jak najwięcej bogów. Za prawidłowe rozpoznanie boga drużyna otrzymuje 3 punkty. Karty z rozpoznanymi bóstwami odkłada się.
W drugiej rundzie wykorzystuje się tylko karty niewykorzystane w pierwszej, a charakteryzujący bogów uczeń może użyć jednego z określeń z kart, ale nie wolno mu użyć imienia boga ani jego specjalności. Drużyna za każdą odgadniętą postać otrzymuje 2 punkty. Karty wykorzystane zostają odłożone.
W trzeciej rundzie można używać specjalności bogów, nie wolno użyć ich imion. Za prawidłową odpowiedź przysługuje 1 punkt.
Po zakończeniu gry i zliczeniu punktów uczniowie notują charakterystyki bogów zawierające określenia podane na kartach do gry.
Materiał do gry edukacyjnej
Zeus
pan świata najważniejszy z bogów piorun
Hera
żona Zeusa
patronka macierzyństwa
kukułka
Atena
bogini mądrości, dziewica
wyskoczyła z głowy Zeusa
sowa i tarcza
Apollo
bóg poezji i wróżbiarstwa przodownik muz
lira
Artemida
bogini łowów
królowa lasów
łuk i strzały
Hermes
bóg kupców i złodziei boski posłaniec
sandały ze skrzydłami
Hefajstos
bóg kowali
kulawy i pracowity
mąż Afrodyty
Afrodyta
bogini miłości najpiękniejsza z bogiń morska piana
Eros
bożek miłości i pożądania
psotny chłopiec
strzała
Ares
bóg wojny
walka zbroja i miecz
Helios
bóg słońca
promienista korona złoty rydwan
Demeter
bogini urodzaju pory roku
matka Kory/Persefony
Dionizos
bóg winnej latorośli Dionizje
wesoły orszak satyrów
Asklepios
bóg medycyny
lekarz
wąż obdarzony rozumem
Posejdon
bóg mórz i oceanów brat Zeusa
trójząb
Hades
bóg podziemi
mąż Persefony
brat Zeusa
Persefona
pani podziemia,
pory roku
żona Hadesa,
córka Demeter porwana przez Hadesa
Tanatos
bożek śmierci uwięziony przez Syzyfa odcina pukiel włosów
Mojry
trzy siostry – parki
przędą ludzki los
Nauczyciel dzieli uczniów na sześć grup, które charakteryzują mitycznych bohaterów (Orfeusza, Prometeusza, Narcyza, Demeter, Syzyfa, Tezeusza) i określają sensy symboliczne oraz egzystencjalne wybranych mitów (karty pracy nr 1-6).
Prezentacja zadań – liderzy grup krótko charakteryzują bohaterów i objaśniają sensy egzystencjalne oraz symboliczne mitów, rozrysowane na arkuszu papieru. Uczniowie uzupełniają tabelę w zeszytach.
Z mitologii czerpali natchnienie twórcy od wieków. Nawiązania do niej znajdziemy w literaturze, malarstwie, muzyce, filmie, języku. Następne zadanie grup polega na przygotowaniu prezentacji nawiązań do mitologii w malarstwie. Każda grupa ma odnaleźć i omówić jeden obraz. Młodzież może skorzystać z podręcznika, ale może również poszukać obrazów w sieci.
Mitologia w muzyce. Warto wykorzystać materiał zgromadzony na stronie Muzykoteki szkolnej lekcja dla szkół ponadpodstawowych Mitologia w muzyce http://www.muzykotekaszkolna.pl/nauka/scenariusze-lekcji/mitologia-w-muzyce/ Nauczyciel proponuje uczniom obejrzenie prezentacji i wysłuchanie fragmentów opery Monteverdiego Orfeusz i Eurydyka (slajdy 1-4). Można tu wykorzystać fragment wskazanego scenariusza: Operowy Orfeusz
Prosimy uczniów o zastanowienie się, czy mit można opowiedzieć muzyką. W jaki sposób mogłoby to wyglądać? Dyskusja. Jeśli w jej trakcie nie padło słowo „opera”, podpowiadamy je SLAJD NR 2.
Czy wszyscy wiedzą, czym jest opera? Na wszelki wypadek przypominamy: to rodzaj śpiewanego teatru, w którym nie mówi się na scenie, a właśnie śpiewa (z towarzyszeniem instrumentalnym). Czy opera nadaje się do tego, by opowiedzieć jakiś mit?
W razie wątpliwości wyjaśniamy: nie tylko nadaje się, ale początkowo przedstawianie mitów było wręcz sensem jej istnienia – została wynaleziona pod koniec XVI w., gdy próbowano wskrzesić starogrecki teatr. Antyczne sztuki przedstawiały zwykle wydarzenia z mitologii i w dodatku najprawdopodobniej były właśnie śpiewane, a nie mówione, dlatego też wzorowane na nich pierwsze opery miały treść w zasadzie wyłącznie mitologiczną. Spróbujemy się za chwilę przyjrzeć, w jaki sposób przedstawiano mitologiczne opowieści w operach – tych wczesnych i nie tylko.
Zaczniemy od początku, a początkiem opery jest… no właśnie – czy ktoś wie? Nazywane to bywa rozmaicie – uwerturą, wstępem, sinfonią lub toccatą, zawsze jednak ma pewną szczególną właściwość. Jaką? Posłuchajmy dla przykładu Toccaty otwierającej operę Orfeusz Claudia Monteverdiego SLAJD NR 3 – prezentujemy uczniom nagranie z zasobów Kanonu Muzykoteki. Pytamy następnie uczniów o jej cechy – z pewnością zwrócili uwagę na fanfarowy, podniosły charakter. Wyjaśniamy, że tego typu operowe wstępy miały za zadanie oznajmić słuchaczom, że za chwilę czeka ich coś wyjątkowego, niezwykłego. Zwracamy im jednak uwagę na cechę bardzo podstawową – nikt tu nie śpiewał. Początek najbardziej rozśpiewanej formy muzycznej jest zawsze instrumentalny.
Ale co z mitem o Orfeuszu? Zanim zagłębimy się w operową opowieść, wspólnymi siłami próbujemy przypomnieć sobie najważniejsze fakty z greckiej legendy SLAJD NR 4. Wyjaśniamy, że zainspirowała ona nie tylko Monteverdiego, ale i wielu innych kompozytorów. Niech wszyscy spróbują sobie teraz wyobrazić, że dostali zadanie umuzycznienia tej historii – jaki fragment opowieści uznaliby za najmocniejszy, najbardziej dramatyczny? W wypowiedziach uczniów z pewnością przewijać się będą różne sceny z krainy Podziemi. Wyjaśniamy, że kompozytorom te właśnie fragmenty dawały możliwość zastosowania szczególnie efektownych środków. Proponujemy uczniom wysłuchanie przykładu – sceny I z II aktu Orfeusza i Eurydyki Glucka (nagranie dostępne jest np. w internecie https://www.youtube.com/watch?v=NZl_jErhlhY słuchamy w całości lub w dłuższym fragmencie), w której tytułowy bohater stara się śpiewem pokonać opór broniących dostępu do świata umarłych (cyt.) „Widm, Furii i Demonów”. Po wysłuchaniu prosimy uczniów o podzielenie się wrażeniami. Czy kompozytor dobrze wykorzystał dramaturgiczny potencjał tej sceny?
Nauczyciel prosi, aby uczniowie zastanowili się, czy mitologia inspirowała wyłącznie dzieła przeszłych epok, czy była tematem zagwarantowanym wyłącznie dla sztuki wysokiej. Po krótkiej dyskusji uczniowie słuchają piosenki Narcyz się nazywam zespołu Łzy.
https://www.youtube.com/watch?v=mpySwM3hLjs Uczniowie analizują przesłanie piosenki, odwołując się do mitu o Narcyzie.
Uczniowie zapoznają się z fragmentem artykułu ze strony https://naekranie.pl/artykuly/mitologia-w-popkulturze i na jego podstawie omawiają nawiązania do mitologii greckiej w filmach.
Mitologia, mimo pozornego zestarzenia się, nadal fascynuje twórców popkultury. Jaki jest tego powód?
Mitologie są wdzięcznym tematem dla współczesnych twórców kultury popularnej. To wór bez dna z pomysłami – w końcu można pożyczać tysiące motywów, postaci i sytuacji z wielu kręgów kulturowych, co czyni opowiadaną historię wielowymiarową. Jeśli mity są jedynie delikatną inspiracją dla utworu, autor daje możliwość odbiorcom na odgadnięcie, do czego właściwie nawiązuje, a to z kolei pozwala na interpretacyjną zabawę, która stanowi dodatkową wartość. Częstym motywem jest również uwspółcześnianie postaci znanych nam z podań mitologicznych, obdarzenie ich zestawem nowych cech (co wychodzi różnie) lub pokazywanie ich w zupełnie nowych sytuacjach. Liczba kombinacji jest tak naprawdę nieskończona.
Wydaje się, że najbardziej rozpowszechnioną w popkulturze mitologią jest ta należąca do starożytnych Greków i Rzymian. W szeroko pojmowanym zachodnim kręgu kulturowym nawet osoba niezaznajomiona z konkretnymi mitami zna najważniejsze postacie i motywy, ponieważ tak bardzo wrosły one w naszą kulturę. Nic dziwnego, że tak chętnie sięgają po mitologię grecką i rzymską twórcy filmów, seriali i książek. Najprościej jest nakręcić adaptację któregoś z mitów czy utworu. Tak właśnie zrobił Wolfgang Petersen, wykorzystując mit bohaterski w „Troy”, która bazuje na „Iliadzie” Homera. W tym przypadku reżyser postanowił zmniejszyć rolę bogów, czyniąc film bardziej „przyziemnym”, bardziej realnym z punktu widzenia współczesnego odbiorcy – jak pamiętamy, w „Iliadzie” bogowie mieli ogromną rolę w przebiegu wojny, w filmie zaś ten wątek jest nieobecny, postanowiono pogłębić „ludzki” wątek Parysa. Pełen bogów i postaci mitologicznych jest za to „Clash of the Titans” z 1981 roku (a także remake „Clash of the Titans” z 2010 roku oraz kolejna część, „Wrath of the Titans”), jednak nie warto szukać w tych produkcjach wiernego przedstawienia mitu o Perseuszu – chociaż na nim bazują, to fabuła została dostosowana do rozrywkowego charakteru filmów.
Interesujący jest fakt, że w wielu współczesnych wariacjach na temat mitologii rzymskiej Zeus jest przedstawiany jako postać pozytywna, zaś Hades to etatowy antagonista bądź złoczyńca, co wynika z potrzeby wprowadzenia elementów dobra i zła, które w mitach w takiej postaci nie występowały (bogowie, choć okrutni, byli postrzegani jako całość, bez rozróżnienia na dobrych i złych – co prawda Hades nie był ulubieńcem ludzi, jednak nie można go scharakteryzować jako złego). Dlaczego to Hades gra rolę tego najgorszego? Jest to efekt postrzegania śmierci jako czegoś negatywnego, czegoś, co budzi strach, więc postać, która strzeże świata umarłych, niemal automatycznie jest kojarzona z byciem złym. Złoczyńcą Hades jest chociażby w „Hercules” Disneya, wspomnianym już „Starciu tytanów” czy ekranizacji książkowej serii dla młodzieży pt. „Percy Jackson & the Olympians: The Lightning Thief”, w której uwspółcześnienie zostało potraktowane bardzo dosłownie – greccy bogowie przedstawieni zostali w przestrzeni dzisiejszych Stanów Zjednoczonych i książki Riordana oraz filmy można zaliczyć do podgatunku urban fantasy. […]
Dawne mitologie wciąż są źródłem fascynacji dla wielu twórców, którzy nadal widzą w tych historiach, motywach i postaciach potencjał, po który warto sięgnąć i albo uwspółcześnić, albo zbudować coś nowego na ich kanwie. Tak postąpiła chociażby J.K. Rowling, tworząc swój świat czarodziejów (greckie centaury i cerbery, nordycki Fenrir, egipski sfinks, imiona i nazwiska zaczerpnięte z mitologii greckiej – żeby wymienić tylko kilka), J.R.R. Tolkien (który w pewnej mierze oparł Śródziemie m.in. na wierzeniach nordyckich) czy Andrzej Sapkowski.
Mitologie przede wszystkim cechują się uniwersalnością, dzięki której na ich szkielecie twórcy mogą budować najróżniejsze historie – czy będzie to adaptacja, czy uwspółcześnienie mitu, czy coś zupełnie nowego. Jest to źródło, które w najbliższym czasie z pewnością się nie wyczerpie.
Mitologia w języku. Uczniowie grają w grę Mitologizmy – memory. https://www.educaplay.com/learning-resources/4760768-mitologizmy_memory.html Następnie pracując ze słownikiem frazeologicznym wyjaśniają znaczenie związków frazeologicznych.
Podsumowanie. Uczniowie wyjaśniają, na czym polega bogactwo kulturowe mitów.
Zadanie domowe dla chętnych
Poszukaj innych niż omówione na lekcji nawiązań do mitologii we współczesnej kulturze (literaturze, malarstwie, muzyce, filmie). Przedstaw wyniki swoich poszukiwań w atrakcyjnej formie.