Intertekstualność w szkole średniej
Jak rozumieć tradycję i uczyć głębszego czytania?
Szanowni Państwo, młodsi i starsi Czytelnicy i Czytelniczki – zapraszam do dyskusji
Lekcja po maturze: intertekstualność w poezji współczesnej
Kiedy sprawdzałam tegoroczne arkusze maturalne z języka polskiego, długo nie mogłam pozbyć się uczucia niepokoju. Wiele prac pokazuje, że uczniowie mają problem z interpretacją tekstów współczesnych – nawet tych, które odwołują się do dobrze znanych motywów. Przykład? Wiersz Zbigniewa Herberta Stary Prometeusz i zadanie polegające na porównaniu postawy tytułowego bohatera z jego mitologicznym pierwowzorem.
Na pierwszy rzut oka zadanie nie wydawało się trudne – Prometeusz to przecież postać rozpoznawalna, symbol buntu i poświęcenia. A jednak… W wielu pracach brakowało kluczowych odczytań:
- uczniowie nie rozpoznali ironii ani groteskowego przerysowania postaci,
- nie potrafili uchwycić, że mamy do czynienia z przekształconym archetypem,
- czytali tekst niemal dosłownie, jako realistyczny obraz starzejącego się mężczyzny,
- nie dostrzegli znaczenia takich elementów jak „list tyrana Kaukazu” – wyraźnej aluzji o charakterze politycznym.
Zaczęłam się zastanawiać, dlaczego tak się dzieje. Mam poczucie, że jedną z przyczyn jest niechęć do czytania poezji w ogóle, a czytania krytycznego w szczególności. Z tego wynika zbyt małe oswojenie uczniów z wierszami, które nie tylko odwołują się do tradycji literackiej, ale wchodzą z nią w spór, komentują ją, czasem wręcz ją podważają. Wydaje mi się też, że uczniowie rzadko mają okazję ćwiczyć czytanie kontekstowe – odwołujące się do mitów, filozofii, historii kultury. (Większość wypracowań ma konteksty literackie lub odwołania do filmów, mang czy piosenek i gier komputerowych). A przecież te właśnie umiejętności są dziś nie tylko przydatne w analizie literatury – są wręcz potrzebne do rozumiejącego funkcjonowania we współczesnym świecie.
Dlatego w tym artykule chcę podzielić się kilkoma pomysłami na to, jak wprowadzać uczniów w świat intertekstualności. Spróbuję pokazać, że czytanie tekstów w dialogu z innymi tekstami nie musi być trudne – może być źródłem głębszego rozumienia literatury i budowania kompetencji interpretacyjnych.
Literatura jako rozmowa
Coraz bardziej jestem przekonana, że współczesna szkoła powinna uczyć uczniów nie tylko czytania tekstów, ale także słuchania tego, co teksty mówią o sobie nawzajem. Bo przecież żadne dzieło nie istnieje w próżni – każde opowiada świat na nowo, odwołuje się do tego, co było, nawiązuje do symboli, mitów, historii. Te powiązania nie zawsze są oczywiste. Czasem to cytat, czasem forma, czasem ironiczna gra ze znanym wątkiem. A my mamy narzędzie, które pozwala to uchwycić: świadomość intertekstualności.
To słowo brzmi może naukowo, ale samo zjawisko jest nam wszystkim dobrze znane – choćby z filmów, reklam, memów. Intertekstualność to po prostu obecność jednego tekstu w innym. Zrozumienie jej to nie tylko klucz do interpretacji, ale też do rozwijania w uczniu świadomości kulturowej. Bo kiedy tekst „rozmawia” z innym, zaprasza nas do tej rozmowy.
Co to właściwie jest intertekstualność?
Odpowiadam: intertekstualność to po prostu sposób, w jaki jeden tekst rozmawia z innym. Czasem cytuje, czasem przekształca, czasem się buntuje. To taka rozmowa autorów, prowadzona ponad czasem, miejscem i językiem.
Żeby lepiej to zrozumieć, przygotowałam dla moich uczniów tablicę pomocniczą, z której korzystaliśmy podczas lekcji:
📋 Tablica: Typy intertekstualności (z przykładami)
| Typ | Opis | Przykład z lektury | Cel/funkcja |
| Kulturowa | Nawiązanie do mitów, Biblii, tradycji | Apollo i Marsjasz Herberta | reinterpretacja znaczenia mitu |
| Tekstowa bezpośrednia | Cytaty, jawne odwołania do tekstów | Tren XIX u Leśmiana | kontynuacja dialogu z tekstem |
| Tekstowa ukryta | Aluzje, parafrazy, przekształcenia | Urszula Kochanowska | zmiana tonu i przesłania |
| Gatunkowa | Gra z formą (tren, hymn, bajka) | Monolog Kasandry | aktualizacja gatunku |
| Stylizacyjna | Przypominanie stylu epoki/autora | Rozmowa Mistrza Polikarpa | budowanie dystansu historycznego |
| Parodystyczna | Karykatura lub ironiczne przetworzenie | Wywiad Białoszewskiego | krytyka lub oswojenie tematu |
Poniżej omówię kilka przykładów.
Mit Prometeusza a „Stary Prometeusz” Zbigniewa Herberta
🔹 Typ intertekstualności: kulturowa, tekstowa ukryta, polityczna
🔹 Funkcja: reinterpretacja archetypu, demitologizacja, ironia
Herbert opowiada znany mit inaczej. Pokazuje Prometeusza nie jako zbuntowanego herosa, lecz jako zmęczonego starca, któremu pozostał już tylko cichy śmiech jako jedyna możliwość wyrażenia niezgody na świat. To nie tyle śmiech triumfu, co bezsilności. Na kominku buzuje ogień – nie symbol boskiego daru, lecz domowego ciepła. A na ścianie wisi… list dziękczynny od tyrana.
W wierszu Herberta intertekstualność kulturowa oparta jest na micie Prometeusza – znanym archetypie buntownika i dobroczyńcy ludzkości. Jednak autor Pana Cogito przekształca ten wzorzec: Prometeusz nie jest już cierpiącym herosem przykutym do skały, lecz „starym człowiekiem”, który pisze pamiętniki i śmieje się cicho. To przekształcenie archetypu ma charakter intertekstualności ukrytej – Herbert nie przywołuje bezpośrednio mitu, lecz zakłada, że czytelnik rozpozna odniesienie.
Dodatkowo, jak wskazuje Lidia Wiśniewska („Filozofia i mechanizmy konstrukcyjne świata poetyckiego Zbigniewa Herberta”), kluczowym zabiegiem jest polityczne przesunięcie sensu mitu: list dziękczynny tyrana Kaukazu ukazuje, że mit został „oswojony” i wykorzystany przez władzę. Prometeusz nie jest już zagrożeniem, a jego dar służy zniewalaniu ludzi – więc można go uhonorować. Tym samym Herbert pokazuje mechanizm zawłaszczania symboli: świat gotów jest „czcić bohatera”, ale dopiero wtedy, gdy jego bunt przestaje być realny.
🔸 Uczeń uczy się:
– rozpoznawać archetypy i ich przekształcenia,
– dostrzegać ironię jako sposób wartościowania,
– interpretować mit w kontekście ideologicznym i politycznym.
„Wywiad” Białoszewskiego – rozmowa z tradycją, rozmowa z końcem
🔹 Teksty: Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, Wywiad Mirona Białoszewskiego
🔹 Typ intertekstualności: gatunkowa, stylizacyjna, parodystyczna
🔹 Funkcja: trawestacja moralitetu, oswajanie śmierci, współczesna niepewność egzystencjalna
Wiersz Mirona Białoszewskiego pt. „Wywiad” to znakomity przykład współczesnej gry intertekstualnej, w której poeta podejmuje dialog z literacką tradycją, uwspółcześniając jej formy i sensy. Na plan pierwszy wysuwa się tu wyraźne nawiązanie do średniowiecznego moralitetu „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”. Jednak Białoszewski nie tworzy pastiszu – jego tekst nie jest stylizowaną kopią, lecz twórczym przekształceniem znanego motywu. Mistrz Polikarp powraca w nowej odsłonie: jako Mistrz Miron, osamotniony poeta, skonfrontowany z nieoczywistą, pozornie uprzejmą postacią Śmierci – tym razem przypomina dziennikarkę.
Zabieg uwspółcześnienia dialogu ze Śmiercią i przeniesienia go w ramy wywiadu prasowego nie tylko demaskuje banalizację tematu śmierci w kulturze masowej, ale też ujawnia zmieniony status duchowy człowieka. Białoszewski stawia pytanie: czy współczesny człowiek w ogóle jest jeszcze w stanie rozpoznać Śmierć, kiedy ta przychodzi z wizytą? Czy może tylko biernie udzielać odpowiedzi na pytania?
Intertekstualna ironia
Zderzenie formy wywiadu z tradycją memento mori skutkuje intertekstualną ironią. Białoszewski nie tylko sięga po klasyczny tekst, ale włącza go w kontekst egzystencjalnego absurdu. Śmierć staje się nie tyle straszna, co absurdalna i nieuchronna – jak wyrok bez przyczyny jak u Kafki. Poezja Białoszewskiego przestaje być jedynie grą językową – staje się refleksją nad miejscem człowieka w świecie pozbawionym metafizycznego porządku.
Współczesny Mistrz nie oczekuje śmierci w kościele – jak jego średniowieczny poprzednik – lecz zaskoczony przyjmuje ją w mieszkaniu. Paradoksalnie, w kieszeni trzyma kartkę z informacją o gotowości. Intertekstualność „Wywiadu” to nie tylko forma nawiązania, ale też forma oporu: rozmowa z tradycją, z samym sobą i z końcem, który wciąż – pomimo laicyzacji i zaniku sacrum – pozostaje nieuniknionym bohaterem naszej egzystencji.
🔸 Uczeń uczy się:
– rozpoznawać trawestację jako formę gry z tradycją,
– analizować wpływ stylu na funkcję postaci literackiej,
– rozumieć, jak literatura oswaja tematy graniczne.
Urszulka: między „Trenem XIX” a „Urszulą Kochanowską” Leśmiana
🔹 Typ intertekstualności: tekstowa ukryta, kulturowa, gatunkowa
🔹 Funkcja: reinterpretacja raju, polemika z ideą ukojenia po stracie
Leśmian nie cytuje Kochanowskiego, ale jego wiersz jest pełen ukrytych odniesień tekstowych i kulturowych. Urszula Kochanowska to wiersz, który – jak pisze Eugeniusz Cyniak – „dialoguje z Trenem XIX w sposób podszyty ironią i smutkiem”. Główna postać – zmarła córka – mówi sama. Znajduje się w niebie, które z pozoru jest idealne, ale czegoś w nim brakuje: rodziców. Raj staje się przestrzenią emocjonalnej pustki.
Leśmian reinterpretuje gatunek trenu: zamiast ukojenia – zwątpienie. Zamiast wizji wiecznego szczęścia – pytanie o sens śmierci. Głos Urszulki w utworze to wyraz egzystencjalnego niepokoju, zderzenie dziecięcej perspektywy z ostatecznością.
🔸 Uczeń uczy się:
– dostrzegać subtelne aluzje i ich interpretacyjną wagę,
– analizować transformację gatunku,
– rozumieć symbolikę ojca, dziecka i raju w kulturze.
„Apollo i Marsjasz” Zbigniewa Herberta
🔹 Typ: kulturowa, tekstowa
🔹 Funkcja: reinterpretacja mitu, refleksja nad władzą i sztuką
Herbert nawiązuje do mitu o Marsjaszu, który podjął wyzwanie Apollina i został za to srogo ukarany. W jego wersji nie ma jednak sceny artystycznego pojedynku – zamiast tego mamy chłodne, niemal reporterskie spojrzenie Apollina. Autor Pana Cogito demitologizuje przemoc estetyczną – zwycięstwo Apollina to nie triumf piękna, lecz bezlitosna dominacja. W ujęciu poety pojedynek boga i fletnisty zakończył się zwycięstwem Marsjasza, ponieważ prawdziwy osąd wydała tu natura płacząca po śmierci muzyka. Boski Apollo okazał się zupełnie niewrażliwy na cierpienie, odzierając Marsjasza ze skóry. Marsjasz staje się tu figurą wrażliwości, Apollin – bezosobowego porządku. To poezja etyczna, która stawia pytanie o cenę piękna.
🔸 Uczeń uczy się:
– odczytywać znaczenie spojrzenia i narracji,
– interpretować mit jako strukturę wartości,
– rozpoznawać konflikt etyczny ukryty w formie kulturowej.
„Monolog dla Kasandry” Wisławy Szymborskiej
🔹 Typ: stylizacja intertekstualną (liryka roli o funkcji reinterpretującej)
🔹 Funkcja: odwrócenie mitu, refleksja nad głosem kobiety i prawdy
Stylizacja polega na wcieleniu się podmiotu lirycznego w postać znaną z tradycji literackiej lub mitologicznej — tutaj: Kasandrę.
Jest to liryka roli, w której podmiot nie wypowiada się we własnym imieniu, lecz przyjmuje głos mitologicznej bohaterki.
Stylizacja ma charakter reinterpretujący — modyfikuje mit: Szymborska nie tylko przywołuje postać Kasandry, ale nadaje jej nowy psychologiczny i egzystencjalny sens, czyniąc z niej figurę samotności, wiedzy niechcianej i przekleństwa prawdy.
Szymborska odwołuje się do mitu o Kasandrze, która znała przyszłość, ale nikt jej nie wierzył. W jej wersji Kasandra mówi po upadku Troi, ale nikt już jej nie słucha – jej monolog trwa w pustce. Jak pisze Ryszard Nycz, to głos pozbawiony dialogu, który „zapisuje istnienie wbrew milczeniu świata”.
Wiersz ma znamiona tragedii prywatnej i refleksji egzystencjalnej – jest głosem kobiety, która widziała za dużo. To również tekst o samotności racji i bezsilności słowa.
🔸 Uczeń uczy się:
– analizować formę monologu jako wyznania,
– dostrzegać dramat ukryty w strukturze języka,
– rozumieć, czym jest „głos w pustce” jako figura literacka.
Jak uczyć tego w szkole? Moje doświadczenia
Z własnej praktyki wiem, że najlepiej uczniowie rozumieją intertekstualność wtedy, gdy zobaczą konkretną relację między dwoma tekstami. Zamiast suchej definicji, pokazuję im dwie wersje tego samego motywu – i proszę, żeby opisali, co się zmieniło i dlaczego.
Mam kilka sprawdzonych sposobów – nie jako sztywny program, ale jako inspirację do rozmowy:
🔹 Strategie:
- Czytanie porównawcze tekstów z różnych epok
- Tworzenie map motywów (np. Prometeusz, Śmierć, Raj)
- Ćwiczenia językowe: odnalezienie parafrazy, ironii, cytatu
- Pytanie-klucz: Z jakim tekstem ten tekst rozmawia?
Intertekstualność – ćwiczenia
I. Prometeusz – mit i przekształcenie
Teksty: Mit o Prometeuszu (Parandowski) + Stary Prometeusz Zbigniewa Herberta
Typ intertekstualności: kulturowa, tekstowa ukryta, polityczna
- Zadanie otwarte:
Jak zmienia się obraz Prometeusza w utworze Herberta? Zastanów się, dlaczego poeta zastosował ironię i jakie funkcje pełni „list tyrana Kaukazu”. - Ćwiczenie językowe:
Wskaż fragmenty, które mają charakter groteskowy lub ironiczny. Jak wpływają one na ocenę postaci? - Dyskusja:
Czy Prometeusz Herberta nadal jest bohaterem? A może ofiarą? Uzasadnij swoje stanowisko, odnosząc się do mitu i wiersza.
II. Śmierć – od moralitetu do groteski
Teksty: Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią + Wywiad Mirona Białoszewskiego
Typ intertekstualności: gatunkowa, parodystyczna, stylizacyjna
- Pytania porównawcze:
- Jak zmienia się język Śmierci między tekstami?
- W którym z tekstów Śmierć wydaje się bardziej ludzka? Dlaczego?
- Ćwiczenie stylizacyjne:
Napisz krótką scenkę dialogową z udziałem współczesnej „Śmierci” na wzór Białoszewskiego. Jakie słownictwo i ton wybierzesz? - Interpretacja funkcji:
Wskaż, jakie emocje wywołują oba teksty. Jakie znaczenie ma groteska w mówieniu o śmierci?
III. Urszulka i tren – zderzenie tekstów
Teksty: Tren XIX Jana Kochanowskiego + Urszula Kochanowska Bolesława Leśmiana
Typ intertekstualności: tekstowa ukryta, gatunkowa, kulturowa
- Zadanie analityczne:
Porównaj sposób przedstawienia życia po śmierci w obu tekstach. W którym z nich „raj” budzi więcej wątpliwości? - Analiza postaw:
Czy ojciec w Trenie XIX naprawdę znajduje ukojenie? A czy Leśmian podważa sens tego pocieszenia?
IV. Konflikt sztuki i władzy – „Apollo i Marsjasz”
Tekst: Apollo i Marsjasz Zbigniewa Herberta
Typ intertekstualności: kulturowa, etyczna
- Zadanie interpretacyjne:
Dlaczego Apollo „mył ręce, czesał włosy / obcinał paznokcie”? Jaka postawa wobec cierpienia wynika z tego gestu? - Ćwiczenie kontekstowe:
Przypomnij mit o Marsjaszu. W jaki sposób Herbert zmienia jego sens? Jakie wartości są podważone? - Rozszerzenie tematu:
Zinterpretuj postać Marsjasza jako symbol jednostki wrażliwej w świecie zdominowanym przez system i przemoc.
V. Monolog dla Kasandry – głos i milczenie
Tekst: Monolog dla Kasandry Wisławy Szymborskiej
Typ intertekstualności: kulturowa, gatunkowa
- Zadanie analityczne:
Co znaczy, że Kasandra „miała rację”? Dlaczego nikt jej nie słuchał? Jakie przesłanie niesie samotność bohaterki? - Ćwiczenie z mową pozornie zależną:
Przepisz fragment monologu Kasandry jako dialog z jednym ze słuchaczy. Jak zmienia się ton wypowiedzi? - Rozszerzenie kontekstu:
Zastanów się, jakie inne postacie literackie lub historyczne „miały rację, ale ich nie słuchano”. Jakie znaczenie ma ich głos dziś?
VI. Intertekstualność jako metoda
Zadanie syntezujące:
- Mapa połączeń:
Stwórz mapę związków między trzema lub czterema tekstami literackimi, uwzględniając motyw, typ intertekstualności i funkcję. Możesz wykorzystać cytaty jako „łączniki”. - Typologia:
Uporządkuj przeczytane utwory według typów intertekstualności (tekstowa, gatunkowa, kulturowa, polityczna). Jakie tematy najczęściej powracają? - Kontekstowe koło:
Narysuj „koło interpretacyjne” – wpisz w centrum wybrany tekst (np. Stary Prometeusz), a na obrzeżach konteksty: mit, polityka, filozofia, biografia. Jak się ze sobą łączą?
Uczeń jako uczestnik kultury
Dzięki pracy z intertekstualnością uczeń zaczyna rozumieć, że literatura to coś więcej niż „opowiadanie historii”. To sieć odniesień, rozmów i sporów prowadzonych przez wieki. Ucząc analizowania rozmów tekstów, uczymy nie tylko interpretacji – uczymy świadomego uczestnictwa w kulturze.
Pisząc ten artykuł, myślałam o tym, co rzeczywiście może pomóc – zarówno nauczycielom, jak i uczniom – w przełamaniu oporu wobec „trudnych tekstów”, w oswajaniu pojęć takich jak intertekstualność czy archetyp. Ale wiem też, że każda klasa jest inna, każda lekcja niesie własne pytania i wyzwania.
Na koniec chcę zaprosić Cię do rozmowy…
- Czy ten materiał okazał się pomocny?
- Które fragmenty były dla Ciebie najciekawsze lub najbardziej przydatne?
- Z jakimi problemami dydaktycznymi lub interpretacyjnymi spotykasz się najczęściej?
- O czym chciałbyś/chciałabyś przeczytać w kolejnym artykule – może o ironii, alegorii, analizie wiersza współczesnego albo lekturach nieoczywistych?
Możesz napisać do mnie jako nauczyciel, uczeń lub osoba po prostu zainteresowana literaturą. To miejsce ma być przestrzenią wymiany, nie monologu.
📬 Czekam na Twoje pytania, komentarze i sugestie.
Wspólnie możemy budować materiały, które odpowiadają na realne potrzeby szkoły – i uczą czytać nie tylko teksty, ale i świat.
Bibliografia i źródła:
– Ryszard Nycz, Intertekstualność i jej zakresy, „Pamiętnik Literacki”, 1990
– Eugeniusz Cyniak, O intertekstualności w szkolnym odbiorze dzieła literackiego, 2002
– Lidia Wiśniewska, Filozofia i mechanizmy konstrukcyjne świata poetyckiego Z. Herberta
– Piotr Siemaszko, Mit a współczesność w poezji Z. Herberta
